Powrót posła to najbardziej znany utwór z bogatego dorobku literackiego Niemcewicza. Jest pierwszą polską komedią polityczną, a powstał w wyniku wydarzeń rozgrywających się podczas obrad Sejmu Wielkiego. Posłem na ten sejm jest Walery, który właśnie w trakcie zawieszenia obrad wraca do domu rodzinnego. Stara się on o rękę córki Starosty Gadulskiego, Teresy. Na przeszkodzie ich związkowi stają jednak zaloty drugiego amanta kawalera modnego Szarmanckiego. Nie perypetie miłosne głównych bohaterów są jednak istotą sztuki. Postaci dramatu Niemcewicz uczynił bowiem nośnikami różnych postaw: z jednej strony patriotycznych, obywatelskich, a z drugiej zupełnie wyzbytych troski o ojczyznę. I te właśnie zostały zupełnie skompromitowane.

Na fabułę Nad Niemnem składają się dwa, splecione ze sobą, wątki: obyczajowy, prezentujący życie dworu i dworków szlacheckich w drugiej połowie wieku XIX na kresach (tu wyodrębnia się zwłaszcza "romansowa" historia Justyny Orzelskiej i Jana Bohatyrowicza), oraz ideowy, ukazujący sytuację i postawy Polaków (w powieści nie pojawiają się Rosjanie!) po upadku powstania styczniowego.
Opowieść rozpoczyna się w letni dzień, kiedy Justyna wraz z Martą Korczyńską wracają z kościoła. Po drodze spotykają jadących do Korczyna Teofila Różyca (dostrzega on Justynę, wzbudzającą w nim zachwyt swoją naturalnością) oraz Bolesława Kirłę, a następnie Jana Bohatyrowicza wiozącego kobiety do zaścianka Bohatyrowicze. We dworze w Korczynie przybyli goście konwersują z Emilią Korczyńską (żoną Benedykta, adorowaną przez Kirłę) oraz jej przyjaciółką Teresą Plińską(dawną nauczycielką córki Korczyńskich), pozostają na obiad (choć nie cieszą się zbytnim uznaniem Benedykta). Wszyscy czekają na przybycie dzieci ze szkół na wakacje. Kirło żartuje z ojca Justyny -Ignacego (zdziecinniałego starca, interesującego się jedynie jedzeniem i muzyką). Różyc skupia swoje zainteresowanie na pannie Orzelskiej.Kolejnym wydarzeniem są imieniny Emilii, zbierające rodzinę oraz zaprzyjaźnionych sąsiadów państwa Korczyńskich. Justyna koncertuje razem z ojcem. Bratanek Benedykta - Zygmunt pragnie odnowić dawny romans z nią (choć jest żonaty z Klotyldą), Witold, syn Benedykta, spotyka nie widzianą od dwóch lat Marysię Kirlankę. Zebrani rozmawiają, odsłaniając swoje poglądy i charaktery (poddaje ich próbie Witold, pytając o gospodarstwo). Pojawia się informacja o procesie Benedykta z Bohatyrowiczami. Justyna, zdenerwowana rozmową z Zygmuntem, wychodzi z dworu, spotyka pracującego Jana Bohatyrowicza, rozmawiają (mija ich interesująca się Janem Jadwiga Domuntówna, wcześniej Justyna widziała Jana razem z Anzelmem pływających łodzią po Niemnie). Idą razem do Bohatyrowicz. Justyna rozmawia ze stryjem Jana - Anzelmem, a także z procesującym się z Benedyktem Korczyńskim - Fabianem oraz z siostrą Jana - Antolką i córką Fabiana - Elżbietą. Justyna udaje się razem z Janem i Anzelmem na mogiłę Jana i Cecylii (stawiają nowy krzyż). Anzelm opowiada historię swoich przodków. Przybyli z Polski (w XV w.) i osiedli w puszczy, pragnąc się ukryć (on pochodził z gminu, ona ze szlachty). Założyli osadę, pracowali, dali początek rodowi Bohatyrowiczów. Polujący król Zygmunt August nadał szlachectwo ich potomkom, uznając ich cywilizacyjne zasługi.
II TOM
W II tomie powieści akcja przenosi się do dworku Kirłów do Olszynki. Kirłową odwiedza Różyc, rozmawiają o Justynie. On mówi o swoim oczarowaniu, Kirłowa namawia go do ślubu, który mógłby go ocalić przed pustką życia i nałogiem (morfina). Różyc deklaruje pomoc w wychowaniu dzieci Kirłów. Kirłowa jest zaniepokojona znajomością jej córki z Witoldem Korczyńskim, ale zauważa, że młodzi wyłącznie rozmawiają o krzewieniu oświaty wśród ludu. Doktor wezwany do chorującej na histerię Emilii stwierdza gruźlicę u Marty. Ta napomina Justynę, by nie bawiła sięJanem Bohatyrowiczem. Benedykt poświęca cały czas pracy przy żniwach. Jego siostra - Darzecka - domaga się spłaty swojej części posagu (na posag dla córki). Emilia cierpi we dnie, noce spędza na wspólnej z Teresą lekturze romansów. Zaczynają się sprzeczki Witolda z ojcem (np. o wychowanie siostry Leoni). Witold wędruje po okolicy, spotyka się z chłopami (także z Bohatyrowiczami), poluje, łowi ryby. Do Korczyna docierają wiadomości o zamyśle Różyca ożenienia się z Justyną. Ta odwiedza Bohatyrowicze, spotyka Jana, pomaga mu przy żniwach (pracuje po raz pierwszy w życiu). Justyna z Janem płyną na mogiłę czterdziestu powstańców z 1863 r., gdzie leżą Andrzej Korczyński (brat Benedykta) i Jerzy Bohatyrowicz (ojciec Jana). Jan opowiada ich historię. Młodzi wracają do Bohatyrowicz, Elżbieta zaprasza Justynę na swoje wesele (jako druhnę).
III TOM
III tom powieści rozpoczyna się w Osowcach, we dworze Andrzejowej Korczyńskiej. Obserwuje ona rozpad małżeństwa syna Zygmunta (jedzie on do Korczyna, gdzie otrzymuje ostateczną odprawę od Justyny), zaczyna wątpić w jego talent artystyczny, dostrzega jego prawdziwy charakter i swoje błędy wychowawcze. W Korczynie Witold łagodzi kłótnię ojca z chłopem, który zepsuł żniwiarkę (dochodzi do kolejnej sprzeczki między nimi, syn zarzuca ojcu, że ten zapomniał o ideach swojego brata Andrzeja). Kirło zachwala przed Emilią i Teresą Różyca (są one zachwycone i przekonane, że względy artystokraty to łaska dla Justyny). Emilia dostaje ataku choroby po prośbie syna, by mógł udać się razem z siostrą na wesele do Bohatyrowicz (dochodzi do kolejnej sprzeczki ojca z synem, ten odmawia wstawienia się u Darzeckiej o odroczenie spłaty posagu). Justyna z Witoldem odwiedzają Fabiana Bohatyrowicza i narzeczonych. W Osowcach dochodzi do rozmowy Zygmunta z matką (chce on sprzedać majątek i wyjechać za granicę, ona kategorycznie odmawia). Zbliża się jesień, ma miejsce wesele Elżbiety. Justyna coraz bardziej zbliża się do Jana (co doprowadza do zazdrości Jadwigę). Bohatyrowicze proszą Witolda o wstawienie się za nimi u ojca w sprawie przegranego procesu. Po latach dochodzi do spotkania Marty z Anzelmem. Witold ponownie kłóci się z ojcem (zarzuca mu, że zapomniał o ludzie), ale ostatecznie dochodzi do ich pogodzenia. Benedykt postrzega w synu siebie sprzed lat, postanawia darować Bohatyrowiczom i zacząć gospodarować z nimi wspólnie (co oni zaproponowali wcześniej, mają mało ziemi, ale dysponują siłą roboczą). Justyna odrzuca oświadczyny Różyca, gdyż zaręczyła się z Janem (czym szokuje Emilię i Teresę). Marta postanawia się leczyć (Benedykt mówi, że jest mu potrzebna). Benedykt wraz z Justyną odwiedzają Anzelma i Jana.

Pamiętniki, które Pasek spisywał najprawdopodobniej pod koniec życia (w latach 1690-1695), zostały wydane drukiem w 1836 r. przez Raczyńskiego na podstawie uszkodzonego rękopisu. Stanowią one znakomity dokument szlacheckiej obyczajowości i mentalności w XVII w. Dzielą się na dwie części: lata 1655-1666 - żołnierska służba Rzeczypospolitej, lata 1667-1688 - żywot ziemiański (sprawy domowe i publiczne). Bezpośrednie obserwacje, wspomnienia i przeżycia autora dają odzwierciedlenie jego zachowań i przemyśleń, konfrontując sarmackie myślenie z nieznanymi mu obyczajami i ludźmi. Relacja Paska jest barwna, pełna anegdot i przygód, łączy elementy autobiografii i wspomnień, zbliżając się do formy powieści historyczno-obyczajowej. Nie bez powodu nazywano Pamiętniki epopeją Sarmacji polskiej. Stały się one źródłem pisarskiej inspiracji w XIX w. (np. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Henryka Sienkiewicza, Zygmunta Krasińskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Henryka Rzewuskiego) i w literaturze XX w., np. w poezji Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla, w powieści Witolda Gombrowicza Trans-Atlantyk (parodia gawędy szlacheckiej).

Obrona Sokratesa to spisana przez Platona końcowa mowa obronna Sokratesa. Nie wiadomo, w jakim czasie po śmierci swego mistrza jego uczeń napisał omawiany dialog. Wprawdzie wiele wskazuje na to, że faktycznie jest to próba wiernego odwzorowania realiów procesu autora stwierdzenia "Wiem, że nic nie wiem", ale jednak nie należy jej traktować w kategoriach dokumentu. Opisywane wydarzenia zostały bowiem przefiltrowane przez stan świadomości Platona, stąd nie może być tu mowy o pełnej obiektywności. Dzieło to może być świadectwem danym potomnym, które głosić ma wielkość znamienitego greckiego filozofa. Warto pamiętać także o tym, że po wypiciu przez skazanego filozofa trującej cykuty szacunek względem jego osoby w Atenach znacznie wzrósł. Zaczęło pojawiać się w związku z tym wiele utworów, podobnych w swej formie i treści do Obrony Sokratesa. Stąd nie można traktować tego dialogu jako wiarygodnego źródła historycznego.

Główny wątek powieści to miłość Stanisława Wokulskiego (zubożałego szlachcica) - kupca do Izabeli Łęckiej - arystokratki. Wokulski zgromadził majątek podczas wojny rosyjsko-tureckiej. Akcja powieści rozpoczyna się, kiedy wraca do Warszawy, by już otwarcie ubiegać się o względy swojej ukochanej - panny Łęckiej. Jest ona niestety kobietą niezdolną do odczuwania głębszych uczuć, liczą się dla niej jedynie pieniądz i luksus. Jest gotowa sprzedać się za te wartości bogatemu i staremu arystokracie. Nie dopuszcza myśli o małżeństwie z Wokulskim, bo jest on w jej mniemaniu człowiekiem z niższej warstwy społecznej (pochodzi co prawda z rodziny szlacheckiej, ale został kupcem). Historia miłosna kończy się katastrofą - Wokulski znika w tajemniczych okolicznościach (istnieją przypuszczenia, że popełnił samobójstwo), a Izabela wstępuje do klasztoru.
Cel napisania utworu określił sam pisarz: "przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu". Akcja powieści rozgrywa się w końcu lat 70. XIX w. (a dokładnie między styczniem 1878 a październikiem 1879). Prus opisał w powieści sylwetki trzech idealistów (ludzi, którzy swoje życie podporządkowali konkretnej idei): Rzeckiego (idealistę pracy - człowieka niezwykle sumiennego, dokładnego, który poświęcił życie pracy jako subiekt), Wokulskiego (idealistę miłości - który w pewnym momencie życia wszystko podporządkował miłości do kobiety, bo w tej miłości odkrył sens życia), Ochockiego (idealistę nauki - który poświęca się bez reszty doświadczeniom, badaniom naukowym w celu zbudowania maszyny latającej).

Główny wątek powieści to miłość Stanisława Wokulskiego (zubożałego szlachcica) - kupca do Izabeli Łęckiej - arystokratki. Wokulski zgromadził majątek podczas wojny rosyjsko-tureckiej. Akcja powieści rozpoczyna się, kiedy wraca do Warszawy, by już otwarcie ubiegać się o względy swojej ukochanej - panny Łęckiej. Jest ona niestety kobietą niezdolną do odczuwania głębszych uczuć, liczą się dla niej jedynie pieniądz i luksus. Jest gotowa sprzedać się za te wartości bogatemu i staremu arystokracie. Nie dopuszcza myśli o małżeństwie z Wokulskim, bo jest on w jej mniemaniu człowiekiem z niższej warstwy społecznej (pochodzi co prawda z rodziny szlacheckiej, ale został kupcem). Historia miłosna kończy się katastrofą - Wokulski znika w tajemniczych okolicznościach (istnieją przypuszczenia, że popełnił samobójstwo), a Izabela wstępuje do klasztoru.
Cel napisania utworu określił sam pisarz: "przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu". Akcja powieści rozgrywa się w końcu lat 70. XIX w. (a dokładnie między styczniem 1878 a październikiem 1879). Prus opisał w powieści sylwetki trzech idealistów (ludzi, którzy swoje życie podporządkowali konkretnej idei): Rzeckiego (idealistę pracy - człowieka niezwykle sumiennego, dokładnego, który poświęcił życie pracy jako subiekt), Wokulskiego (idealistę miłości - który w pewnym momencie życia wszystko podporządkował miłości do kobiety, bo w tej miłości odkrył sens życia), Ochockiego (idealistę nauki - który poświęca się bez reszty doświadczeniom, badaniom naukowym w celu zbudowania maszyny latającej).

Utwór jest ukoronowaniem pierwszego okresu twórczości Mikołaja Reja. Pełny tytuł dialogu brzmi: Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem. Którzy i swe, i innych ludzi przygody wyczytają. A takież i zbytki, i pożytki dzisiejszego świata. Wedle wstępnych słów Reja, człowiek ma prawo do poznawania świata wokół siebie, do krytycznej jego oceny - wbrew ideologii średniowiecznej. To właśnie czyni Rej. Na pozór proste, zwyczajne, drobne sprawy codzienne decydują o losach człowieka w całym jego życiu, a także po śmierci. W opisie spraw ludzkich Rej kieruje uwagę czytelnika na swój własny ogląd świata. Poeta podsuwa odbiorcy sposoby widzenia rzeczywistości, odkłamiania jej i odpowiedniego czytania pewnych typowych zachowań. Średniowiecze pokazywało konflikty na polu nierzeczywistym: walkę dobra niebiańskiego i zła ziemskiego. Stąd potrzeba obrazowania alegoriami i symbolami. Renesansowy poeta skupia uwagę na innego rodzaju konfliktach: na rzeczywistych sporach i problemach społecznych. Pisarstwo ma na celu poprawę sytuacji społecznej, realnego życia w konkretnych czasach. Jest to potwierdzenie ideowości i wartości realistycznych odrodzenia. Jednocześnie Krótka rozprawa... należy gatunkowo do dialogu, a więc kontynuuje tradycje średniowieczne. Dialog Reja nie wprowadza, jak w minionej epoce bywało, postaci alegorycznych, ale rzeczywiste. Do końca nie wiadomo, jak potoczy się spór, kto zmieni swoje stanowisko, a kto nie. Ten renesansowy dialog stanowi ogniwo łączące gatunek moralitetu i dialogu z dramatem. Utwór ma charakter satyryczny.